An tròth mu dheireadh a bha cogadh sa Chamas, chuir mise 'na aghaidh, mar a rinn mòran de na bha ag amharc orra fhèin mar dhaoine 'adhartach' (a bhith a' gabhail coingheall den fhacal a bhios a' dol air an sgiath chlì).
Tul-Chasg air Saddam Hussein mu dheireadh
ach càite a bheil sin a' fàgail nan Curdach?
An tròth mu dheireadh a bha cogadh sa Chamas, chuir mise 'na aghaidh, mar a rinn mòran de na bha ag amharc orra fhèin mar dhaoine 'adhartach' (a bhith a' gabhail coingheall den fhacal a bhios a' dol air an sgiath chlì). Feumaidh mi ràdh gun dàinig car de dh'atharrachadh 'nam sheasamh bhon àm ud. Chan eil sin ri ràdh gu bheil mi den bheachd gum b' e an cogadh am fuasgladh a b' fheàrr a dh'fhaodadh a bhith ann air na bha ceàrr an Iràc agus tha e soilleir gu leòr gur ann air an leas fhèin a bha is a tha sùil nan dùthchannan a stiùir e.
Eadar oilthighean Curdach, Newroz is fhèin-riaghladh - tha seòrsa de shìth air tighinn do Churdastan a Deas. An caill iad na bhuannaich iad?
Ach b' e aon de na rudan a chuir gu smaoineachadh mi a bhith ag èisdeachd ri ban-Churdach air prògram deasbad air an telebhisean. Gun teagamh bhiodh e a cheart cho comasach co-dhùthchasach dhi fhaotainn a theireadh an ceart-chaochladh (agus bha iomadh gin dhiùbh a' togail fianais le càch air sràidean Lunnainn an aghaidh a' chogaidh) ach thuirt am boireannach seo, a bha, nam b' fhìor i fhèin, uair sa phrìosan an Iràc far an deach a h-èigneachadh barrachd is aon uair, is i gun eucoir sam bith a dhèanamh, gun robh a cinneadh-se ag iarraidh a' chogaidh seo nas motha na rud sam bith eile fo thalamh. Thug i iorgail cheart do Yasmin Alibhai-Brown, a bhios a' sgrìobhadh colbh san Independent agus a bha air a' phrògram a' cur an aghaidh a' Chogaidh agus 'Impireileachd nan Dùthchannan an Iar', ag ràdh rithe nach robh i idir a' tuigsinn neo a' dèanamh co-mhothachadh ceart ri muinntir a dùthcha. Ach an d'fhuair agus am faigh na Curdaich buannachd sam bith as a' Chogadh?
Bha tìrean nan Curdach, Curdastan, a-riamh nan targaid do dh'fheadhainn a bha ag iarraidh an ceàrn seo den t-saoghal a riaghladh. Pèirsich a bha a' tabaid an aghaidh nan Greugach is nan Ròmhanach, Turcaich a bha ag iarraidh Aràibia a cheannsachadh agus Ruisich a bha a' tabaid an aghaidh nan Turcach, b' fheudar dhaibh uile dol tro Churdastan. Mun ruigeadh iad na h-amasan aca, dh'fheumadh iad tìrean nan Curdach a bhith fo smachd aca agus cùl-taic nan treubhan Curdach a bhith aca. Is e a' chudthromachd phoilitigeach seo as bonn don anaceist a tha fhathast a' dol ann an Curdastan.
Is coltach gu bheil eadar 20 agus 25 millean de Churdaich san Ear Mheadhanach, a' gabhail a-staigh mu cheithir millean ann an Iràc, no còigeamh pàirt de shluagh na dùthcha. Chan eil an stàite fhèin aca an àite sam bith agus iad air an roinn eadar diofar stàitean - Iràc, Iràn, Siria agus an Tuirc le gràinein ann an Airmèinia agus A' Chabhcas. Tha iad air an roinn cuideachd a thaobh cànan agus caochladh dualchainntean 'gam bruidhinn, Kurmanci (a bhruidhinnear airson a' chuid as motha san Tuirc, ann an Siria agus an Airmèinia agus A' Chabhcas), Sorani (ann an Iràc is Iràn airson a' chuid as motha), Lori (ann am pàirt de dh'Iran) agus Zazaki (san Tuirc). Bidh Curdaich aig a bheil comas leughadh neo sgrìobhadh sa chànan aca fhèin a' cleachdadh aon de cheithir aibidilean a tha a' dol, an tè Laideann, an tè Chirilleach, an tè Arabach agus an tè Phèirsiach. Is e Breatann agus an Fhraing a roinn Curdastan mar a tha e an diugh eadar na dùthchannan seo ann an 1936 ach chaidh a roinn roimhe sin eadar na Pèirsich agus na h-Otamanaich ann an 1636.
Bho chionn còrr is deich bliadhna tha nàdur de fhèin-riaghladh aca an ceann a tuath Iràc, ge-tà, staid a thàinig as a' Chogadh mu dheireadh sa Chamas ged as coltach nach robh sin an rùn Ameireaga agus a caidreabhaich aig an àm. B' fheudar dhaibh dìon a thoirt do na Curdaich nuair a bha muinntir a' Phàrtaidh Ba'ath a' gabhail dioghaltas orra airson ar-a-mach a dhèanamh ann an 1991 an dèidh a' cheud chogaidh agus chruthaicheadh ceàrn a bha air a thoirmeasg do itealain Iràc. Fèadh na h-ùine seo, rinn na Curdaich dheth dùthaich gu math soirbheachail a chruthachadh dhaibh fhèin, an taca ris a' chuid eile de dh'Iràc, co-dhiù, a dh'aindeoin eas-aontas agus nàimhdeas traidiseanta a bha ann eadar an dà phrìomh phàrtaidh sa cheàrn, Pàrtaidh Deamocratach Churdastan agus Aonadh Tìr-Ghràdhach Churdastan. Bha tabaid eadar an dà bhuidhinn seo a dh'fhàg mu 1000 duine marbh ach fhuaras fosadh aig a' cheann thall ann an 1998. Bha a phoilis fhèin aig Curdastan, cho math ri arm agus rianachd chìsean. Is e an t-airgead a bha aca an seann dinar Iràcach, gun aodann Saddam Hussein air a aghaidh agus bha an dùthaich ag amharc cosail ri pàirt sam bith eile den Ear Mheadhanach, le cafaidhean eadar-lìon agus taighean biadh luath air an nòs Ameireaganach. Bha na h-atharrachaidhean sòisealta a thachair a' cur freumhaichean.
Zanigeh Duhokê - Oilthigh Dhuhok. Tha ginealach air èirigh nach eil eòlach air foghlam ach foghlam tro mheadhan na Curdaise, rud nach do thachair a-riamh roimhe.
Fèadh na h-ùine seo cheumnaich mu 100,000 oileanach as na trì oilthighean Curdach. Bha na daoine seo fhathast san sgoil nuair a thòisich am fèin-riaghladh. Tha iad cleachdte ri mar a tha cùisean bhon àm ud ann an Curdastan agus chan eil Arabais aca. A-rèir Sami Abdul Rahman, Leas Phrìomh Mhinistear Riaghaltas Roinneil Churdastan, b' e an suidheachadh seo am fear a b' fheàrr a bha ann do Churdaich ceann a tuath Iràc o chionn fhada. Is e a tha a-nis fo aire nan Curdach dèanamh cinnteach, gus a bith cò a thig an àite riaghaltas Saddam Hussein, nach cuir iad as do fhèin-riaghladh Churdastan.
Chaidh beachdan eadar-dhealaichte a chur an cèill le riochdairean nan Curdach a thaobh a' chogaidh. Thubhairt am Pàrtaidh Deamocratach gu robh e an aghaidh a' chogaidh. Air an làimh eile, ge-tà, mhol ceannard an Aonaidh Thir-Ghràdhaich gnìomhachd Ameireaga is Bhreatainn. Bha feachdan a' Phàrtaidh Deamocrataich a' tabaid ri taobh nan Ameireaganach an ceann a tuath Iràc, air a shon sin agus ann am facail an comanndair Wadsih Barzani, "is e seo a' cheud uair an eachdraidh nan Curdach a chunnaic sinn itealain a' leagail bhomaichean nach robh ag amas oirnne ach air ar nàimhdean".
Mar a dh'fhaodadh duine a bhith an dùil, chan eil na dùthchannan mu thimcheall idir airson gum bi Curdastan air aithneachadh gu h-eadar-nàiseanta agus dhearbh na h-Ameireaganaich chèana nach eil ùidh sam bith aca ann an sin. Mas fhìor iad fhèin, tha na Curdaich a gabhail ris nach fhaigh iad stàite neo-eisimeileach agus tha iad mar sin leagte ri bhith nam pàirt de dh'Iràc fheadarail. Tha an Tuirc gu sònraichte eagalach mu na buidhinn Curdaich Iràic agus a' bhuaidh a dh'fhaodadh a bhith aig seo air Curdaich na Tuirce fhèin. B' fheudar do Cholin Powell gealladh a thoirt an Ankara nach leigeadh na h-Ameireaganaich leis na Curdaich bailtean mòra na h-ola, Mûsil agus Kerkûk a ghabhail leotha fhèin. An ceann a deas Iràic bha na h-Ameireaganaich agus na Breatannaich an dòchas ri cùl-taic bho mhuinntir an àite ach anns na tìrean Curdach bha eagal orra rompa. Cha robh na Curdaich a' tuigsinn carson nach fhaodadh am muinntir fhèin ann am Mûsil agus Kerkûk ar-a-mach a dhèanamh an aghaidh nan saighdearan Iràcach. Is e gun do ghèill na h-Ameireaganaich ri dubh-chìs bho na Turcaich, am beachd a' mhòr-chuid. Cha mhòr nach deach an Tuirc an sàs sa chogadh i fhèin aig aon àm ach nan gabhadh i sealbh air a' phàirt de Churdastan a tha ann an Iràc, dh'fhaodadh gu dearbh nach biodh seo air a leas aig a' cheann thall, oir bhiodh a' chrìoch a tha an dràsda a' sgaradh Curdaich
Tha a dhìth air na h-Ameireaganaich Iràc a roinn air an aon dòigh 'sa bha i fon Impireachd Otamanach 'na trì mòr-roinnean, Mûsil, Baghdād agus Al Başrāh. Dh'fhaodadh e bhith gu dearbh gum bi gu leòr a dh'àite ann an rèiteachadh den t-seòrsa do dh'ìre dhiongmhalta de fhèin-riaghladh do na Curdaich ach am foghain sin leotha da-rìreadh? Do dh'fheadhainn, gu cinnteach, cha bhi feadaraileachd ach 'na sìnteag air an rathad gu neo-eisimeileachd, rud a bhiodh so-dhèanta gu h-eaconomach nam faigheadh na Curdaich grèim air na raointean ola saoibhir timcheall Kerkûk. Gun teagamh tha an dà phrìomh phàrtaidh a' cumail a-mach gu daingeann gu bheil iad deònach a bhith 'nam pàirt de dh'Iràc fheadarail ach chan eil fhios fhathast dè seòrsa feadaraileachd a dh'fhaodadh a bhith ann neo dè cho dealasach 'sa bhitheas na h-Ameireaganaich a dh'adhartachadh na tha a dhìth air na Curdaich co-dhiù. Is math a tha fhios aig na Curdaich cho cugallach sa dh'fhaodas cùl-taic o thaobh nan Stàitean Aonaichte a bhith, an dèidh dhaibh an dà ar-a-mach a rinn na Curdaich ann an 1991 agus 1996 a thrèigsinn.
Beò fo sgàil an eachdraidh - Sràidean Helebce (Halabja) as dèidh ionnsagh ceimigeach anns a' Mhàrt 1998. Chaochail barrachd air 5000 daoine an latha ud, latha a tha dearg bheò ann an cuimhne nan Curdach.
Ceart no ceàrr ann am prionnsabal, laghail no mì-laghail, dh'fhaodadh buannachd tighinn as leagail Saddam ach chan fhaic sinn gus am bi an ùpraid seachad agus an stùr air laighe a-rithist an d'fhàs cùisean nas fheàrr do na Curdaich (is air a shon sin dheth, don chòrr de shluagh Iràic) is nach d'fhàs. Mum bi sin idir soilleir bidh sùilean nam meadhanan-craolaidh air falbh chun an ath rud agus ma bhios fèin-riaghladh nan Curdach air a sguabadh air falbh agus an còirichean, an cànan agus an cultur air an cur fo shàil mar a tha anns an Tuirc, is beag aire a bheirear dha sin anns na naidheachdan againne.
le George Jones
ach càite a bheil sin a' fàgail nan Curdach?
An tròth mu dheireadh a bha cogadh sa Chamas, chuir mise 'na aghaidh, mar a rinn mòran de na bha ag amharc orra fhèin mar dhaoine 'adhartach' (a bhith a' gabhail coingheall den fhacal a bhios a' dol air an sgiath chlì). Feumaidh mi ràdh gun dàinig car de dh'atharrachadh 'nam sheasamh bhon àm ud. Chan eil sin ri ràdh gu bheil mi den bheachd gum b' e an cogadh am fuasgladh a b' fheàrr a dh'fhaodadh a bhith ann air na bha ceàrr an Iràc agus tha e soilleir gu leòr gur ann air an leas fhèin a bha is a tha sùil nan dùthchannan a stiùir e.
Eadar oilthighean Curdach, Newroz is fhèin-riaghladh - tha seòrsa de shìth air tighinn do Churdastan a Deas. An caill iad na bhuannaich iad?
Ach b' e aon de na rudan a chuir gu smaoineachadh mi a bhith ag èisdeachd ri ban-Churdach air prògram deasbad air an telebhisean. Gun teagamh bhiodh e a cheart cho comasach co-dhùthchasach dhi fhaotainn a theireadh an ceart-chaochladh (agus bha iomadh gin dhiùbh a' togail fianais le càch air sràidean Lunnainn an aghaidh a' chogaidh) ach thuirt am boireannach seo, a bha, nam b' fhìor i fhèin, uair sa phrìosan an Iràc far an deach a h-èigneachadh barrachd is aon uair, is i gun eucoir sam bith a dhèanamh, gun robh a cinneadh-se ag iarraidh a' chogaidh seo nas motha na rud sam bith eile fo thalamh. Thug i iorgail cheart do Yasmin Alibhai-Brown, a bhios a' sgrìobhadh colbh san Independent agus a bha air a' phrògram a' cur an aghaidh a' Chogaidh agus 'Impireileachd nan Dùthchannan an Iar', ag ràdh rithe nach robh i idir a' tuigsinn neo a' dèanamh co-mhothachadh ceart ri muinntir a dùthcha. Ach an d'fhuair agus am faigh na Curdaich buannachd sam bith as a' Chogadh?
Bha tìrean nan Curdach, Curdastan, a-riamh nan targaid do dh'fheadhainn a bha ag iarraidh an ceàrn seo den t-saoghal a riaghladh. Pèirsich a bha a' tabaid an aghaidh nan Greugach is nan Ròmhanach, Turcaich a bha ag iarraidh Aràibia a cheannsachadh agus Ruisich a bha a' tabaid an aghaidh nan Turcach, b' fheudar dhaibh uile dol tro Churdastan. Mun ruigeadh iad na h-amasan aca, dh'fheumadh iad tìrean nan Curdach a bhith fo smachd aca agus cùl-taic nan treubhan Curdach a bhith aca. Is e a' chudthromachd phoilitigeach seo as bonn don anaceist a tha fhathast a' dol ann an Curdastan.
Is coltach gu bheil eadar 20 agus 25 millean de Churdaich san Ear Mheadhanach, a' gabhail a-staigh mu cheithir millean ann an Iràc, no còigeamh pàirt de shluagh na dùthcha. Chan eil an stàite fhèin aca an àite sam bith agus iad air an roinn eadar diofar stàitean - Iràc, Iràn, Siria agus an Tuirc le gràinein ann an Airmèinia agus A' Chabhcas. Tha iad air an roinn cuideachd a thaobh cànan agus caochladh dualchainntean 'gam bruidhinn, Kurmanci (a bhruidhinnear airson a' chuid as motha san Tuirc, ann an Siria agus an Airmèinia agus A' Chabhcas), Sorani (ann an Iràc is Iràn airson a' chuid as motha), Lori (ann am pàirt de dh'Iran) agus Zazaki (san Tuirc). Bidh Curdaich aig a bheil comas leughadh neo sgrìobhadh sa chànan aca fhèin a' cleachdadh aon de cheithir aibidilean a tha a' dol, an tè Laideann, an tè Chirilleach, an tè Arabach agus an tè Phèirsiach. Is e Breatann agus an Fhraing a roinn Curdastan mar a tha e an diugh eadar na dùthchannan seo ann an 1936 ach chaidh a roinn roimhe sin eadar na Pèirsich agus na h-Otamanaich ann an 1636.
Bho chionn còrr is deich bliadhna tha nàdur de fhèin-riaghladh aca an ceann a tuath Iràc, ge-tà, staid a thàinig as a' Chogadh mu dheireadh sa Chamas ged as coltach nach robh sin an rùn Ameireaga agus a caidreabhaich aig an àm. B' fheudar dhaibh dìon a thoirt do na Curdaich nuair a bha muinntir a' Phàrtaidh Ba'ath a' gabhail dioghaltas orra airson ar-a-mach a dhèanamh ann an 1991 an dèidh a' cheud chogaidh agus chruthaicheadh ceàrn a bha air a thoirmeasg do itealain Iràc. Fèadh na h-ùine seo, rinn na Curdaich dheth dùthaich gu math soirbheachail a chruthachadh dhaibh fhèin, an taca ris a' chuid eile de dh'Iràc, co-dhiù, a dh'aindeoin eas-aontas agus nàimhdeas traidiseanta a bha ann eadar an dà phrìomh phàrtaidh sa cheàrn, Pàrtaidh Deamocratach Churdastan agus Aonadh Tìr-Ghràdhach Churdastan. Bha tabaid eadar an dà bhuidhinn seo a dh'fhàg mu 1000 duine marbh ach fhuaras fosadh aig a' cheann thall ann an 1998. Bha a phoilis fhèin aig Curdastan, cho math ri arm agus rianachd chìsean. Is e an t-airgead a bha aca an seann dinar Iràcach, gun aodann Saddam Hussein air a aghaidh agus bha an dùthaich ag amharc cosail ri pàirt sam bith eile den Ear Mheadhanach, le cafaidhean eadar-lìon agus taighean biadh luath air an nòs Ameireaganach. Bha na h-atharrachaidhean sòisealta a thachair a' cur freumhaichean.
Zanigeh Duhokê - Oilthigh Dhuhok. Tha ginealach air èirigh nach eil eòlach air foghlam ach foghlam tro mheadhan na Curdaise, rud nach do thachair a-riamh roimhe.
Fèadh na h-ùine seo cheumnaich mu 100,000 oileanach as na trì oilthighean Curdach. Bha na daoine seo fhathast san sgoil nuair a thòisich am fèin-riaghladh. Tha iad cleachdte ri mar a tha cùisean bhon àm ud ann an Curdastan agus chan eil Arabais aca. A-rèir Sami Abdul Rahman, Leas Phrìomh Mhinistear Riaghaltas Roinneil Churdastan, b' e an suidheachadh seo am fear a b' fheàrr a bha ann do Churdaich ceann a tuath Iràc o chionn fhada. Is e a tha a-nis fo aire nan Curdach dèanamh cinnteach, gus a bith cò a thig an àite riaghaltas Saddam Hussein, nach cuir iad as do fhèin-riaghladh Churdastan.
Chaidh beachdan eadar-dhealaichte a chur an cèill le riochdairean nan Curdach a thaobh a' chogaidh. Thubhairt am Pàrtaidh Deamocratach gu robh e an aghaidh a' chogaidh. Air an làimh eile, ge-tà, mhol ceannard an Aonaidh Thir-Ghràdhaich gnìomhachd Ameireaga is Bhreatainn. Bha feachdan a' Phàrtaidh Deamocrataich a' tabaid ri taobh nan Ameireaganach an ceann a tuath Iràc, air a shon sin agus ann am facail an comanndair Wadsih Barzani, "is e seo a' cheud uair an eachdraidh nan Curdach a chunnaic sinn itealain a' leagail bhomaichean nach robh ag amas oirnne ach air ar nàimhdean".
Mar a dh'fhaodadh duine a bhith an dùil, chan eil na dùthchannan mu thimcheall idir airson gum bi Curdastan air aithneachadh gu h-eadar-nàiseanta agus dhearbh na h-Ameireaganaich chèana nach eil ùidh sam bith aca ann an sin. Mas fhìor iad fhèin, tha na Curdaich a gabhail ris nach fhaigh iad stàite neo-eisimeileach agus tha iad mar sin leagte ri bhith nam pàirt de dh'Iràc fheadarail. Tha an Tuirc gu sònraichte eagalach mu na buidhinn Curdaich Iràic agus a' bhuaidh a dh'fhaodadh a bhith aig seo air Curdaich na Tuirce fhèin. B' fheudar do Cholin Powell gealladh a thoirt an Ankara nach leigeadh na h-Ameireaganaich leis na Curdaich bailtean mòra na h-ola, Mûsil agus Kerkûk a ghabhail leotha fhèin. An ceann a deas Iràic bha na h-Ameireaganaich agus na Breatannaich an dòchas ri cùl-taic bho mhuinntir an àite ach anns na tìrean Curdach bha eagal orra rompa. Cha robh na Curdaich a' tuigsinn carson nach fhaodadh am muinntir fhèin ann am Mûsil agus Kerkûk ar-a-mach a dhèanamh an aghaidh nan saighdearan Iràcach. Is e gun do ghèill na h-Ameireaganaich ri dubh-chìs bho na Turcaich, am beachd a' mhòr-chuid. Cha mhòr nach deach an Tuirc an sàs sa chogadh i fhèin aig aon àm ach nan gabhadh i sealbh air a' phàirt de Churdastan a tha ann an Iràc, dh'fhaodadh gu dearbh nach biodh seo air a leas aig a' cheann thall, oir bhiodh a' chrìoch a tha an dràsda a' sgaradh Curdaich
Tha a dhìth air na h-Ameireaganaich Iràc a roinn air an aon dòigh 'sa bha i fon Impireachd Otamanach 'na trì mòr-roinnean, Mûsil, Baghdād agus Al Başrāh. Dh'fhaodadh e bhith gu dearbh gum bi gu leòr a dh'àite ann an rèiteachadh den t-seòrsa do dh'ìre dhiongmhalta de fhèin-riaghladh do na Curdaich ach am foghain sin leotha da-rìreadh? Do dh'fheadhainn, gu cinnteach, cha bhi feadaraileachd ach 'na sìnteag air an rathad gu neo-eisimeileachd, rud a bhiodh so-dhèanta gu h-eaconomach nam faigheadh na Curdaich grèim air na raointean ola saoibhir timcheall Kerkûk. Gun teagamh tha an dà phrìomh phàrtaidh a' cumail a-mach gu daingeann gu bheil iad deònach a bhith 'nam pàirt de dh'Iràc fheadarail ach chan eil fhios fhathast dè seòrsa feadaraileachd a dh'fhaodadh a bhith ann neo dè cho dealasach 'sa bhitheas na h-Ameireaganaich a dh'adhartachadh na tha a dhìth air na Curdaich co-dhiù. Is math a tha fhios aig na Curdaich cho cugallach sa dh'fhaodas cùl-taic o thaobh nan Stàitean Aonaichte a bhith, an dèidh dhaibh an dà ar-a-mach a rinn na Curdaich ann an 1991 agus 1996 a thrèigsinn.
Beò fo sgàil an eachdraidh - Sràidean Helebce (Halabja) as dèidh ionnsagh ceimigeach anns a' Mhàrt 1998. Chaochail barrachd air 5000 daoine an latha ud, latha a tha dearg bheò ann an cuimhne nan Curdach.
Ceart no ceàrr ann am prionnsabal, laghail no mì-laghail, dh'fhaodadh buannachd tighinn as leagail Saddam ach chan fhaic sinn gus am bi an ùpraid seachad agus an stùr air laighe a-rithist an d'fhàs cùisean nas fheàrr do na Curdaich (is air a shon sin dheth, don chòrr de shluagh Iràic) is nach d'fhàs. Mum bi sin idir soilleir bidh sùilean nam meadhanan-craolaidh air falbh chun an ath rud agus ma bhios fèin-riaghladh nan Curdach air a sguabadh air falbh agus an còirichean, an cànan agus an cultur air an cur fo shàil mar a tha anns an Tuirc, is beag aire a bheirear dha sin anns na naidheachdan againne.
le George Jones
Homepage:
